Gonca Kocabaş / Milliyet.com.tr – Bahar ayları denizlerde ve okyanuslarda ‘yeniden doğum’ manasına geliyor. Toprakta bitkiler coşup nasıl çeşitli çeşitler yüzünü gösteriyorsa denizde de dönemsel canlılar ortaya çıkıyor. Suların ısınmasıyla birlikte deniz içerisinde tek hücreli algler ve bunlarla beslenen mikroskobik canlı popülasyonlarında artış başlıyor. O denli ki metrekarede kimilerinin sayısı milyonlara varabiliyor. Bu da onlarla beslenen daha kompleks balıklar ve öbür canlılar için besin kıymeti taşıyor.
Bu periyotlar ayrıyeten denizanalarının birtakım çeşitleri için tabandaki yerleşik formlarından öteki bir forma geçmeleri için de gerçek vaktin geldiğine işaret ediyor. Örneğin Marmara’da gözlemlenen alg patlamaları suların ısınmaya başladığı tabiatın coştuğu devirlere denk gelir. Pusula denizanası üzere canlılarda suların ısınmasıyla ve besinin artışıyla birlikte dönemsel artış gösterebiliyor. Yazın gelmesi ve tatil döneminin açılması ise bu canlıların insanlara tesirleri konusunda tedirginliklere de sebep oluyor.
SICAKLIK, KİRLİLİK VE ÇOK AVCILIK
Deniz Biyoloğu Dr. Mert Gökalp de bazı yıllarda su sıcaklığı ve ortamdaki besin ölçüsündeki artış sebebiyle bu canlı popülasyonlarında çok bir artış görülebileceğine değindi. Gökalp, “Marmara Denizi çok derecede ısınıyor ve 25 milyon beşere ilişkin evsel atıklar bu denize gerçek düzgün arıtılmadan atılıyor. Deniz etrafındaki arıtmaların az bir ölçüsü ileri arıtmaya sahip. Bu nedenle de deniz anası üzere, sifonofor üzere jelimsi canlılara avantaj sağlayacak güçlü besin içerikli kurallar oluşuyor. Bunun tesirlerini müsilaj sürecinde hayli sert bir halde görmüştük. Bir diğer bahis ise çok avcılık nedeniyle balık popülasyonlarındaki azalma. Gereğince balık olursa Marmara’da kimileri bu deniz anaları ile beslenebilirdi. Netice olarak sıcaklık artışı, kirlilik ve çok avcılık pusula denizanası artışındaki şu anda bildiğimiz en önemli nedenlerdir. Marmara Denizi’ne ise ya akıntılarla yahut gemilerin balast suları (gemilerin taşıma kapasitesinin yaklaşık yüzde 30-35’ini oluşturan her türlü tuzlu yahut tatlı su) ile taşınmış oldukları kestirim ediliyor” bilgisini paylaştı.
‘YÜZEYE YAKIN YERLERDE GÖRÜLEBİLİR’
Pusula denizanası, bilimsel ismiyle Chrysaora hysoscella, bilhassa Doğu Atlantik, Kuzey Denizi ve Akdeniz’in sularında bulunan bir denizanası çeşidi. Pusula denizanasının bariz bir çan halinde bedeni var ve çapı ekseriyetle 30 santimetreye kadar büyüyebilir, lakin tipik olarak daha küçük. Çan ekseriyetle şeffaf ve hafif mavi yahut sarımsı bir renge sahip olabilir. Merkezden yayılan birkaç kahverengi, V biçiminde işaretlemeyle süslenmiş ve ismini buradan almakta. Bu işaretlemeler suda görüldüğü vakit cinsin tanımlanmasına yardımcı olabilir.
Pusula denizanasının uzun, ince ve narin uzantılarının (tentakül) çanın kenarlarından uzandığını lisana getiren Gökalp, “Bu uzantılar birkaç metre uzunluğa ulaşabilir ve stinging hücreleri denilen birçok sokma hücresiyle donatılmıştır. Bu sokma hücreleri, denizanasının savunma ve av yakalamada kullandığı mızrak gibisi yapılar barındıran yakıcı hücreler knidositleri içerir. Başka denizanaları üzere, pusula denizanası su içinde ilerlemek için çan halindeki bedenini kasarak ve gevşeterek hareket eder. Tabana dalış için ya da yüzeye yükselmek için çan halindeki gövdesini konumlandırarak merkez diskin kasılması ve gevşemesi yoluyla da hareket sağlar. Yüzeyden bir derinliğe inmek isterse dakikalar içerisinde bu derinliğe inebilir. Bu derinlikteki kaideler (besin, sıcaklık, tuzluluk, akıntı vd.) istediği formdaysa pozisyonunu sabitleyebilir” deyip ekledi:
“Pusula denizanaları ekseriyetle kıyı sularında ve yüzeye yakın bölgelerde görülebilir. Popülasyonlarının tepe yaptığı bahar ve yaz aylarında daha çok karşılaşılır. Av, uzantılarla temas ettiğinde sokma hücreleri avın gövdesine zerk ettikleri toksik bileşiklerle felç ederek avı etkisiz hale getirir ve denizanası, yakalanan avı çanın merkezinde bulunan ağza getirir. Bu beslenme hali, balık popülasyonları için bir tehdit oluşturur zira hem avlarının yumurtalarını ve larvalarını avlayarak direkt tesirler hem de birebir besin kaynakları için rekabet eder. Balık stoklarının çok avlanması sonucunda birtakım bölgelerde denizanası popülasyonları artış göstermiş ve hatta kimi durumlarda ana yırtıcılar haline gelmiştir. Martılar da denizanası avlıyor, tek talihleri üstten dalış yaparak denizanasının yakıcı dokusundan kaçınabilmeleri.” Deniz Biyoloğu Dr. Mert Gökalp
’40 DAKİKADA 200-300 TANE GÖRDÜK’
Pusula denizanası paylaşımlarını toplumsal medyada yaptığı andan itibaren pek çok takipçisinden Marmara’nın farklı noktalarından çeşitli haberler gelmeye başladığını söyleyen Dr. Mert Gökalp, “Kuzey Marmara’da şu an için daha kısıtlı görülmekle birlikte bilhassa Güney Marmara’da yüksek sayılara ulaştığını gözlemledik. Kapıdağ Yarımadası’nda bir dalışımızda 40 dakikalık bir mühlet içerisinde yaklaşık olarak 200-300 adet irili ufaklı pusula denizanası gördüğümüzü söyleyebilirim. Bu sayı hayli fazlaydı, o denli ki denizanalarının yakıcı uzantılarından kaçabilmek için çok dikkatli olmalıydık ve çarpılmadan bu dalışı tamamladık. Sayıları azalacaktır elbette lakin şu anda bilhassa Güney Marmara’da birtakım noktalarda çok sayıdalar. Deniz yüzeyi, deniz orta su katmanı, tabanın çabucak üstü ve kıyılar onlarla kaplı diyebilirim” açıklamasında bulundu.
“Sayılarının azamî düzeye çıktıktan sonra azalmaya başlayacağını düşünüyorum fakat bu ne vakit olur bilinmez, tahminen yazın tahminen de eylül ayı ile birlikte sular soğumaya başlayınca” diyen Gökalp, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Marmara Denizi için gerekli tedbirleri alsak uygun olacak diye düşünüyorum. Duyduğumuza nazaran 5 sene içerisinde Marmara’da yüzde 100 oranında ileri arıtma tesisi olacakmış. Çöküş yaşamadan evvel Marmara’nın bu kadar vakti var mıdır? Gözümle gördüklerim, her sene yinelenen karşılaştığımız olaylar (müsilaj, alg patlamaları, deniz anası istilası vs.), araştırmalardan gelen sonuçlara nazaran Marmara’da oksijensiz alanlar durumun korkutucu düzeyde olduğunu bizlere gösteriyor. Ayrıyeten neden atıklarımızı denize vermek zorundayız, ne kadar arıtırsak arıtalım bu deniz yapısına yabancı bir su kaynağıdır. Ülkemizde su sorunu de olduğunu düşünürsek neden atık sularımızı ayrıştırıp yine kullanım üzere metotları konuşmuyoruz? Görüyoruz ki denizlerimiz artık atıkları kaldırmıyor.”
Pusula denizanasının uzantılarının 1.5 metreye kadar varabildiğini ve kimilerinin şeffaf olduğu için görünmeyebildiğini söyleyen Dr.Mert Gökalp, “Biz de dalış sırasında bu uzantılardan dolayı çok zorlandık, birinden kurtuldum derken öbürü geliyor karşınıza. Biri taban boyunca açılmışken, oburu yukardan aşağıya gerçek sarkabiliyor. Bu bilhassa yüzücüler için bir ölçü tehdit içeriyor. Bir dostum Urla’da, nisan ayından itibaren gelen pusulalar tarafından yüzme antrenmanlarında çok çarpıldığını lakin bunlara alıştığını belirtmişti. Egzersiz sonrası çarpılan bölgeyi süratlice sirke ile tedavi ettiğini anlattı. Denizanası yaz devirlerinde ve İstanbul kıtalararası yüzme etkinliğinde Boğaz’da olursa can yakacaktır” dedi.
PUSULA DENİZANASI ÇARPARSA NE YAPMALI?
Pusula denizanasının çarpmasının insanlarda çeşitli rahatsızlıklara ve tahrişe neden olabileceğini söyleyen Gökalp, “Genellikle tehlikeli kabul edilmez fakat kişinin hassaslığına ve uzantılarla temas mühletine bağlı olarak şiddeti değişebilir. Pusula denizanası bir kişiyi çarptığında ‘knidosit’ ismi verilen yakıcı hücrelerinden küçük mızrak gibisi yapıları salar ve bunlar zehrini canlının içine enjekte eder. Bu zehir çarpma bölgesinde ağrı, kızarıklık, şişlik, kaşıntı ve döküntü üzere çeşitli belirtilere neden olabilir. Birtakım durumlarda baş ağrısı, kas ağrıları, bulantı ve kusma üzere daha sistemik belirtiler de yaşanabilir. Denizanasının kıyıda fazlaca olduğu günlerde denize girmeyin. Denize girerken maske takmanız deniz anasını görmenizi ve ondan sakınmanızı sağlayacaktır. Belirlenen bölgelerde yüzün, yüzerken kollayıcı giysiler giyin” uyarısında bulundu.
Pusula denizanası tarafından çarpıldıysanız takip etmeniz gereken 5 adımı Dr. Mert Gökalp şu biçimde sıraladı:
1- Suda uzaklaşın: Daha fazla çarpma mümkünlüğünü önlemek için denizanasından uzaklaşın.
2- Deniz suyuyla durulayın: Etkilenen bölgeyi deniz suyuyla durulayarak hâlâ yapışık olabilecek rastgele bir uzantıyı çıkarın. Zehrin salınımını artırabileceği için tatlı suyla durulamaktan kaçının.
3- Gördüğünüz uzantılar varsa çıkarın: Bu uzantıları cımbız yahut gibisi bir araç kullanarak dikkatlice çıkarın. Öteki çarpmalara mahzur olmak için çıplak ellerinizi kullanmaktan kaçının.
4- Sirke yahut karbonat çözeltisi uygulayın: Etkilenen bölgeye sirke yahut karbonat çözeltisi uygulamak, zehri nötralize etmeye ve ağrıyı hafifletmeye yardımcı olabilir.
5- Tıbbi yardım alın: Belirtiler şiddetliyse, sokma alanı büyük bir alanı kapsıyorsa yahut nefes almakta zorluk yahut öteki önemli belirtiler yaşıyorsanız derhal tıbbi yardım alın. Sıhhat uzmanı uygun tedavi ve daha fazla tavsiye sağlayabilir.
‘1 SEFER ÇARPARSA ACISI İKİ HAFTA SÜREBİLİR’
Bu yaz devirde bizleri bekleyen diğer tehlikelerin olup olmadığını sorduğumuz Mert Gökalp, deniz içerisinde çok fazla değişken olduğuna dikkat çekti. “Marmara üzere tesir ve baskı altındaki denizlerde her cins negatif durumun oluşabileceğini öngörmek sıkıntı değil. Yalnızca tam vaktinin bilmiyoruz” diyen Gökalp, kelamlarını şöyle noktaladı:
“Biz iki sene evvel 2021’de Eylül’ü eşimle Karaburun’u ziyaret ettiğimizde çok beğendiğimiz bir koyda şnorkelle gezinmek istedik. Suya girdiğimizde gördük ki berrak mis üzere Karaburun denizi içerisinde yüzlerce denizanası vardı. Eşim epey huzursuz oldu ve evvel o sonra da ben gözetici elbisemiz olmadığı için denizden çıkmak zorunda kaldık. Bu denizanası pusula denizanasına kıyasla daha küçük bir çeşit olan leylak rengindeki Pelagia Noctiluca idi. Çok cazip bir imajı olan bu denizanası Akdeniz’deki en önemli çarpan denizanası çeşidi olarak kabul edilir ve derinize bir defa çarparsa acısı bir iki hafta boyunca devam edebilir. İleriki yıllarda Karaburun’da ve Kuzey Ege’de devir periyot sayıları artan bu tıbbın Marmara’da da daha sık görüneceğini düşünüyorum.”
